koronawirus a odstąpienie od umowy wzajemnej na zasadach ogólnych
W kontekście zaistniałej sytuacji epidemii koronawirusa warto zastanowić się nad wpływem tej okoliczności na istniejące stosunki zobowiązaniowe również w kontekście prawa odstąpienia od umowy. W tym miejscu omówione zostaną przepisy dotyczące ogólnych zasad regulujących takie prawo, przy czym należy pamiętać, że przepisy dotyczące poszczególnych rodzajów stosunków zobowiązaniowych mogą ustanawiać odrębności w tym zakresie (tak np. dla dzieła i robót budowlanych, gdzie na podstawie przepisu art. 635 k.c. przyjmuje się, iż prawo odstąpienia służy zamawiającemu także w razie niezawinionego opóźnienia wykonawcy, chyba że jedyną przyczyną opóźnienia jest zachowanie zamawiającego, czemu poświęcony jest osobny wpis: Koronawirus a odstąpienie od umowy o dzieło i o roboty budowlane.
Niniejsza informacja bazuje przy tym na założeniu, stosownie do którego niewykonanie zobowiązania w terminie z uwagi na zaistniałą epidemię pozwala stwierdzić, że niewykonanie to nie może zostać uznane za zawinione przez zobowiązanego. Oczywiście jednak teza ta nie może zostać uznana za zawsze prawdziwą, tzn. to od konkretnych uwarunkowań faktycznych zależy jej poprawność. Co przy tym ważne – to na zobowiązanym (dłużniku) spoczywa obowiązek wykazania braku winy w niewykonaniu zobowiązania. Wniosek ten wynika z treści art. 471 k.c., zgodnie z którym dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Kwestia winy w niewykonaniu zobowiązania (a więc popadnięcia w tzw. zwłokę, czyli zawinione opóźnienie) ma kluczowe znaczenie w kontekście większości przepisów ogólnych regulujących prawo odstąpienia od umowy. W szczególności wpływa ona na możliwość zastosowania przepisu art. 491 § 1 i 2 k.c., w myśl których jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Nadto, jeżeli świadczenia stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru albo do tej części, albo do całej reszty niespełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce. Z powyższego wynika, że w razie niezawinionego opóźnienia w wykonaniu zobowiązania strona uprawniona do jego otrzymania (wierzyciel) nie będzie mogła odstąpić od umowy na tej podstawie prawnej. Jeżeli zaś to uczyni, postąpi nieskutecznie (umowa trwać będzie nadal), przy czym to dłużnik będzie musiał wykazać w ewentualnym procesie, że nie ponosi winy z tytułu niewykonania zobowiązania.
Sytuacja przedstawia się tak samo w przypadku, w którym w umowie wzajemnej wprost zastrzeżono prawo do odstąpienia od umowy na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym (art. 492 zd. 1 k.c.). Przepis ten bowiem również stanowi o tym, że jeżeli uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym, strona uprawniona może w razie zwłoki drugiej strony odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego. Podobnie będzie również i w przypadku, w którym wprawdzie umowa wzajemna nie przewiduje prawa do odstąpienia od niej z uwagi na niewykonanie zobowiązania, wykonanie to traci jednak dla uprawnionego (wierzyciela) znaczenie z uwagi na zamierzony przez niego cel umowy wiadomy drugiej stronie. Ponownie bowiem przepis art. 492 zd. 2 k.c. wskazuje, że uprawnienie do odstąpienia jest w takiej sytuacji warunkowane tym, aby cel ten był wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Sytuacja pozostaje natomiast mniej jasna w kontekście ostatniej z możliwych przesłanek odstąpienia od umowy wzajemnej, tj. sytuacji, w której umowa nie zastrzega takiego prawa, ale wykonanie zobowiązania po terminie nie ma dla uprawnionego (wierzyciela) znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania (także art. 492 zd. 2 k.c.). Ta część przepisu nie odnosi się bowiem wprost do zwłoki dłużnika, gdyż wskazuje jedynie, że to samo (prawo do odstąpienia od umowy) dotyczy wypadku, gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania. W naszej ocenie także jednak i ta podstawa prawna zależy od zawinionego charakteru niewykonania zobowiązania w terminie. Jest tak, ponieważ przepis ten odsyła (poprzez zwrot to samo) do zdania pierwszego art. 492 k.c., który o zwłoce już stanowi, a nadto brak jest jakichkolwiek racjonalnych argumentów przemawiających za rozróżnieniem omawianych przypadków. W ten sposób wypowiadały się przy tym już sądy. Tytułem przykładu wskazać można na wyrok SN z 5.04.2013 r. (III CSK 62/13), zgodnie z którym w obu stanach faktycznych (z art. 492 k.c., tj. gdy umowa zastrzega prawo do odstąpienia na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym albo gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie ma dla drugiej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na niemożliwość osiągnięcia przez tę stronę zamierzonego celu umowy) odstąpienie od umowy uzależnione jest od zwłoki drugiej strony w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, a zatem dotyczy to takich przypadków, gdy niewykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które strona ta ponosi odpowiedzialność.
Wszystko powyższe należy wreszcie opatrzyć zastrzeżeniem, zgodnie z którym strony mogą odmiennie ukształtować zakres odpowiedzialności dłużnika, tj. wskazać, że odpowiada on również za niezawinione niewykonanie zobowiązania. Działanie takie wyraźnie dopuszcza przepis art. 473 § 1 k.c. Wydaje się jednak, że samo to nie pozwala na zastosowanie którejkolwiek z wyżej omówionych regulacji prawnych, a jedynie naraża dłużnika na odpowiedzialność odszkodowawczą. Zastrzeżenie takie (skądinąd bardzo rzadkie) nie zmienia bowiem treści owych przepisów, której wprost lub pośrednio odnoszą się do zwłoki w niewykonaniu zobowiązania.
Podsumowując:
• jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej, rzeczywista niemożliwość terminowego wykonania zobowiązania ze względu na zaistniałą epidemię koronawirusa nie uprawnia drugiej strony do odstąpienia od umowy,
• jest tak nawet wtedy, gdy strony wyraźnie zastrzegły w umowie prawo do odstąpienia od umowy na wypadek jej niewykonania w terminie ściśle określonym, jak też wtedy, gdy świadczenie po terminie nie ma dla wierzyciela znaczenia z uwagi na właściwości zobowiązania lub wiadomy dłużnikowi cel umowy,
• oświadczenie o odstąpieniu od umowy złożone w takich realiach będzie nieskuteczne prawnie, a zatem umowa będzie dalej wiązać jej strony,
• w razie sporu co do skuteczności oświadczenia o odstąpieniu od umowy to dłużnik będzie musiał wykazać, że nie ponosi winy w nieterminowym wykonaniu zobowiązania, tj. że przy zachowaniu należytej staranności nie mógł zrealizować umowy na czas.
18 marca 2020r.